نشریه نهال و بذر
سال بیست و یکم شماره 3 (پاییز 1384)

تنوع، اساس و ماده خام اصلاح نباتات می باشد. لازمه اتخاذ روش های مناسب در جهت اصلاح و معرفی ارقام با کیفیت و عملکرد بالا، نیاز به شناخت و درک صحیحی از تنوع وماهیت آن می باشد. در این مطالعه از نشانگرهای رپید، استفاده گردید. تعداد 54 ژنوتیپ برنج از منبع مختلف جمع آوری و مورد مطالعه قرار گرفت. دوازده آغازگر رپید مورد استفاه، چند شکلی بهتری را در ژنوتیپ های مختلف برنج نشان دادند. در این بررسی از کل باندهای بررسی شده %78 باندهای چند شکل بودند. دامنه باندها در این مطالعه بین 500 تا 4000 جفت باز قرار داشت. این باندها در مقایسه با نشانگر وزنی (lkb-ladder)به صورت ماتریس (0,1) که به ترتیب حضور و عدم حضور باند امتیاز بندی شدند. ماتریس حاصله توسط نرم افزار SPSS9.1 و به روش UPGMA تجزیه گردید. فواصل ژنتیکی با استفاده از روش جاکآرد محاسبه و در نهایت به صورت یک دندروگرام یا درخت واره درآمد. ژنوتیپ های برنج مطالعه شده در شش گروه اصلی طبقه بندی شدند که حداکثر شباهت %91.7 بین ارقام KC-80-388,KC-80-339 (به ترتیب صدری تنکابنی و غریبک جعفر آبادی) و حداقل شباهت %44.8 بین ارقام سنگ طارم و TN-03-1199 (با مبدا بویراحمد) بود. نتایج حاکی از این بود که نه تنها تنوع ژنتیکی در بین ارقام موجود در بانک ژن (ایرانی) قابل توجه است، بلکه این تنوع در بین ارقامی که در یک محل کاشته می شوند نیز شناسایی گردید. در نتیجه می توان از تنوع موجود در برنامه های گزینش و تلاقی استفاده کرد.

بیماری زنگ زرد از مهم ترین بیماری های گندم در کشور ایران می باشد که در سالهای شیوع می تواند خسارت قابل توجهی به محصول وارد آورد . استفاده از ارقام مقاوم بهترین روش کنترل این بیماری محسوب می شود. برای تهیه ارقام مقاوم شناخت از قارچ عامل بیماری و نژادهای آن ضروری می باشد. این بررسی به منظور شناسایی فاکتورهای بیماریزایی (ژن های بیماریزایی) و تغییرات سالیانه آنها در یازده منطقه گندم خیز کشور، در شرایط آلودگی طبیعی انجام شد. در این تحقیق شانزده لاین یا رقم استاندارد اصلی (هر یک حامل یک یا چند ژن مقاومت به زنگ زرد)، دوازده لاین ایوژنیک زنگ زرد ، چهارده لاین تکمیلی و یک رقم حساس (بولانی به عنوان شاهد حساس) در سه سال زراعی 1380-1383 به صورت خزانه های تله (Trap nutseries) در این مناطق کاشته شدند. یادداشت برداری از بیماری در مرحله گیاه کامل و زمانی که برگ پرچم ظاهر شده و حداکثر آلودگی بر روی ارقام حساس دیده شد، با استفاده از تیپ و شدت آلودگی انجام شد. بر اساس نتایج به دست آمده ، در هر سه سال بیشترین بیماریزایی برای ژن های Yr6، Yr7،Yr9، Yr25، YrA مشاهده گردید. در سال 1383 برای دو ژن Yr10 و YrSU در دو منطقه نهاوند و دزفول بیماریزایی مشاهده گردید که از این نظر با نتایج سال های گذشته متفاوت بود. بر روی ژنوتیپ های Lee (Yr7)، Kalyansona، Heines Kolben (Yr6)، Suwan 92/0mar، Federation* 4/Kavkas (Yr9)، Moro (Yr10)و لاین های ایزوژنیک Yr6.6 Avocet S : Yr7.6 Avocet S Avocet R (YrA)، Yr 7.6 Avocet، Yr9.6 Avocet و TPL 295 (Yr25) حداقل در یک یا چند منطقه بیماریزایی وجود داشت.

هدف از اجرای این تحقیق بهببود محیط های ریزازدیادی ارقام گلابی ابت فل (Abate Fetel)، کازیر (Kaiser)، کنفرانس (Conference)، و ویلیامز (Williams) در راستای افزایش میزان پر آوری (Proliferation)، کاهش نکروز جوانه انتهایی و همچنین تولید برگ های توسعه یافته در محیط درون شیشه بود. ابتدا اثر محیط های رشد پایه MS، QL و QL تغییر یافته، غنی شده با نسبت های مختلفی از BAP، اسید جیبرلیک و پلی آمین پوترسین روی رشد و نمو دو رقم ابت فتل و کایزر بررسی شد. کاربرد محیط های رشد پایه QL و QL تغییر یافته به جای محیط پایه MS و یا افزایش سطح BAP از یک دو میلی گرم در لیتر در محیط رشد سبب افزایش معنی دار پر آوری رقم ابت فتل و بهبود کیفی ریز شا خه های هر دو رقم گردید. بررسی اثر نوع و غلظت سایتوکینین های BAP، 2ip ، زآتین و همچنین پکتین نشان داد که ترکیب دو نوع سایتوکینین BAP، 2ip همراه با %0.5 پکتین سبب افزایش پر آوریرقم کنفرانس و افزایش بقا ریز شاخه ها و توسعه برگی در هر چهار رقم گردید. زآتین همراه با BAP و یا بدون آن سبب افزایش میزان توسعه برگی و بقا ریز شاخه ها و کاهش پرآوری ارقام گردید. به طور کلی به منظور ریزازدیادی ارقام گلابی و بقا مطلو ب ریز شاخه ها، محیط رشدی مشتمل بر نمک های پایه QL تغییر یافته، غنی شده با %3 ساکاروز، 1 میلی گرم در لیتر BAP ، 1 میلی گرم در لیتر %0.5 2ipTپکتین و %0.6 آگار قابل توصیه می باشد.

به منظور مطالعه خصوصیات زراعی، همبستگی صفات و عملکرد دانه هیجده رقم کلزای تیپ بهاره در منطقه گنبد، آزمایشی در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی، در چهار تکرار و به مدت دو سال زراعی 1381-82 و 1382-83 در ایستگاه تحقیقات کشاورزی گنبد انجام شد. نتایج تجزیه مرکب دو ساله داده های آزمایش نشان داد که اثر سال و ژنوتیپ بر تعداد روز تا شروع گلدهی، طول دوره گلدهی، طول دوره رویش، ارتفاع بوته و عملکرد دانه در سطح یک درصد معنی دار بود. پایین تر بودن دمای هوا در سال اول نسبت به سال دوم آزمایش سبب گردید تا طول دوره رویش و ارتفاع بوته ژنوتیپ ها در سال اول به طور معنی داری بیشتر از سال دوم آزمایش گردد، در حالی که میزان مقاومت به خوابیدگی و عملکرد دانه سال دوم به طور معنی داری بیشتر از سال اول آزمایش بود. هیبرید هایولا 420 با تولید 3560 کیلوگرم در هکتار بیشترین عملکرد دانه را داشت و به نظر می رسد به دلیل داشتن خصوصیات زراعی مطلوب می تواند به همراه هیبرید های هایولا 401 برای کاشت در منطقه قابل توصیه باشد.

به منظور بررسی اثر روش کاشت و میزان مصرف بذر بر عملکرد و اجزا عملکرد کلزا هیبرید هایولا 401، آزمایشی در دو سال زراعی 1381-1380 با استفاده از طرح آماری کرت های یک بار خرد شده در قالب بلوک های کامل تصادفی در چهار تکرار در ایستگاه تحقیقات کشاورزی زهک، زابل اجرا گردید. سه روش کاشت (خطی یا مسطح، کاشت دو ردیف روی پشته 50 سانتی متری و کاشت دو ردیف روی پشته 60 سانتی متری) به عنوان کرت های اصلی و سه میزان مصرف بذر (5، 7 و 9 کیلو گرم در هکتار) به عنوان کرت های فرعی در نظر گرفته شدند. نتایج حاصله از این آزمایش نشان داد که اثر سال بر وزن هزار دانه ، ارتفاع ، عملکرد دانه ، تعداد بوته در متر مربع و تعداد خورجین در واحد سطح در سطح احتمال %1، معنی دار بود. بیشترین عملکرد دانه با میانگین 3433 کیلوگرم در هکتار در روش کاشت خطی حاصل گردید، که از نظر آماری با روش های کاشت جوی و پشته ای تفاوت معنی داری نداشت. مقایسه میانگین ها نشان داد که بیشترین عملکرد دانه با میانگین 3407 کیلوگرم در هکتار با مصرف بذر به میزان 9 کیلوگرم در هکتار حاصل شد، که از لحاظ آماری با میزان های 5 و 7 کیلوگرم تفاوت معنی داری نداشت. صفات اندازه گیری شده در ترکیبات مختلف تیمارها اختلاف معنی دار نشان ندادند. با توجه به مقایسه میانگین سطوح اثر متقابل ، روش کاشت خطی و میزان بذر 9 کیلوگرم در هکتار برای شرایط منطقه سیستان قابل توصیه می باشد.

در این بررسی مقاومت 24 لاین امیدبخش و هشت رقم تجاری گندم نسبت به چهار پاتوتیپ عامل سفیدک پودری گندم مطالعه شد. این بررسی در گلخانه های موسسه تحقیات اصلاح و تهیه نهال و بذر در سال های 1382 و 1383 انجام شد. جدایه های قارچ که از استان های مازندران، گلستان و فارس جمع آوری شده بودند، در گلخانه تک اسپور و خالص شدند. برای تعیین پاتوتیپ ها و فاکتورهای بیمایزایی جدایه ها از 30 لاین ایزوژنیک یا ارقام افتراقی بین المللی استفاده شد. نتایج مطالعات چهار پاتوتیپ را مشخص کرد. پاتوتیپ شماره 4 بالاترین بیماریزایی را نشان داد. برای تعیین مقاومت، لاین های امید بخش و ارقام تجاری گندم در گلدان های به قطر 12 سانتی کاشته شدند و در مرحله یک تا دو برگی ، گیاهچه با کنیدی های قارچ عامل بیماری مایه زنی شدند. گلدان ها در دمای 18-22 درجه سانتی گراد ، رطوبت نسبی 95-100 درصد و تناوب نوری 12 ساعت تاریکی و 12 ساعت روشنایی در گلخانه نگهداری شدند. بعد از 12 و 16 روز در دو نوبت ، از تیپ آلودگی بر اساس مقیاس 0-4 یادداشت برداری گردید. پس از تجزیه و تحلیل آماری داده ها، لاین N-78-8 مقاوم ترین و لاین های C-73-5، M-81-13، N-80-16، N-80-14 و رقم هیرمند مقاومت بالایی در مقابل چهار پانوتیپ عامل بیماری از خود نشان دادند. لاین های N-79-7، N-80-10 و N-80-19 جزو حساس ترین و ارقام شیراز، سرخ تخم، بولانی، زرین، و لاین های N-78-3 و N-80-14 حساسیت بالایی از خود نشان دادند. سایر ارقام و لاین ها دارای مقاومت نسبی بودند.

به منظور تعیین مناسب ترین زمان برداشت بذر ذرت دورگ ساده 704 ، پژوهشی در سال های 1380 و 1381 در محل مزرعه پژوهشی و آزمایشگاه مرکزی تجزیه بذر موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر کرج انجام گردید. بذرهای دارای رطوبت %30، %25، %20 و %15 به ترتیب 128، 133، 138 و 143 روز پس از کاشت برداشت گردیدند. با اجرای آزمون جوانه زنی استاندارد درصد جوانه زنی نهایی و برخی شاخص های مرتبط با جوانه زنی بذر و بنیه گیاهچه تعیین گردیدند. تجزیه و تحلیل آماری داده ها نشان داد که وزن خشک بذر در هر نوبت نمونه برداری و تعداد روز از زمان ظهور کاکل ها تا رسیدگی فیزیولوژیک تحت تاثیر زمان برداشت و سال قرار ندارد. درصد جوانه زنی نهایی، تعداد گیاهچه های عادی، وزن خشک گیاهچه، متوسط جوانه زنی روزانه و سرعت جوانه زنی روزانه تحت تاثیر اثر متقابل زمان برداشت (رطوبت بذر زمان برداشت) و سال قرار گرفتند. بذرهای برداشت شده با رطوبت %30(143 روز پس از کاشت) در سال اول دارای بالاترین درصد جوانه زنی نهایی، تعداد گیاهچه های عادی، وزن خشک گیاهچه، متوسط جوانه زنی روزانه و سرعت جوانه زنی روزانه بودند و در هر سال اجرای آزمایش با کاهش رطوبت بذر میزان شاخص های مذکور کاهش یافت. بررسی ضرایب همبستگی ساده بین شاخص های مورد بررسی نشان داد که درصد جوانه زنی نهایی با سرعت جوانه زنی روزانه، وزن تر گیاهچه و وزن خشک گیاهچه رابطه مثبت و با متوسط زمان جوانهزنیهمبستگی منفی داشت. تجزیه و تحلیل رگرسیون ساده، وجود رابطه خطی درجه اول بین درصد جوانه زنی نهایی و وزن خشک گیاهچه و تعداد گیاهچه های عادی را نشان داد. با توجه به نتایج حاصل از این پژوهش مشخص گردید. که مناسب ترین زمان برداشت بذر ذرت دورگ ساده 704 در شرایط اجرای آزمایش بعد از رسیدگی فیزیولوژیک و زمان رسیدن میزان رطوبت بذر به %30 است.

تاثیر تنش خشکی و شوری بر روی صفات زراعی و فیزیولوژیک پنج رقم جو بهاره ، با استفاده از سه طرح بلوک های کامل تصادفی در پنج تکرار به طور جداگانه در شرایط بدون تنش، تنش خشکی و شوری در مزرعه ایستگاه تحقیقات کشاورزی میاندوآب در سال زراعی 1380-81 مورد مطالعه قرار گرفت. نتایج حاصل نشان داد که، صفات عملکرد دانه و اجزای آن، آب نسبی و سرعت اتلاف آن از برگ پرچم، نشت یونی و نسبت K+/Na+ در تنش کاهش و انباشت سدیم، پتاسیم، پرولین و قندهای محلول برگ پرچم افزایش می یابد. در هر سه شرایط رقم فایز از عملکرد دانه بالایی نسبت به بقیه ارقام برخوردار بود و ارقام آریگاشار و گرگان پایین ترین عملکرد را به ترتیب در تنش خشکی و شوری به خود اختصاص دادند. در تنش شوری رقم فایز نسبت به رقم آریگاشار از کمترین انباشت یون سدیم، بالاتریم میزان یون پتاسیم و نسبت بالای ، K+/Na+ در برگ پرچم برخوردار بود. رقم فایز در مقایسه با رقم آریگاشار پایداری غشا بالایی را نشان داد. رقم آریگاشار از طریق افزایش اتلاف آب، انباشت پرولین و قندهای محلول بیشتری نسبت به رقم فایز داشت. ضرایب همبستگی صفات مشخص نمود که صفت تعداد سنبله در مترمربع با عملکرد در تنش شوری و خشکی همبستگی مثبت و معنی داری داشته و می تواند به عنوان معیار غیر مستقیمی برای غربال ژنوتیپ های با عملکرد دانه بالا در شرایط تنش شوری و خشکی قابل استفاده باشد.

بیماری بوته میری جالیز (Phytophthora drechsleri) یکی از مهمترین بیماری های خیار می باشد. شدت بیماری با مدیریت تغذیه گیاه بخصوص میزان نیتروژن، فسفر، پتاسیم و کلسیم کاهش می یابد. در این بررسی اثر متقابل تغذیه گیاه و بیماری بوته میری جالیز در برخی ارقام خیار در اطاق کشت مورد برسی قرار گرفت. سطوح مختلف نیتروژن، فسفر، پتاسیم و کلسیم روی سه رقم رایج خیار (تزیر ، سوپر 2000 و .U.S.A) در حضور قارچ P. drechsleri مطالعه شدند. آزمایش به صورت فاکتوریل در قالب طرح بلوک کامل تصادفی انجام شد. بین سطوح مختلف هر کدام از عناصر مورد استفاده در این تحقیق اختلاف معنی دار روی بیماری مشاهده شد. افزایش میزان نیتروژن (20 میلی اکی والانت در لیتر یون نیترات) و کاهش میزان کلسیم (صفر میلی اکی والانت در لیتر یون کلسیم) حساسیت به بیماری را افزایش داد. افزایش میزان فسفر 4)میلی اکی والانت در لیتر H2PO4-) و میزان پتاسیم (9 میلی اکی والانت در لیتر یون پتاسیم) حساسیت به بیماری را کاهش داد. اثر سطوح مختلف، فسفر، پتاسیم و کلسیم روی میزان رشد قارچ P. drechsleri روی محیط کشت PDA نیز در غالب طرح کاملا تصادفی با سه تکرار مطالعه شد. تجزیه واریانس سطح رشدی قارچ اختلاف معنی داری بین سطوح مختلف عناصر مورد استفاده در آزمایش نشان داد. بالاترین سطح رشدی قارچ مربوط به 0.1 گرم در لیتر کلرید پتاسیم و0.1 گرم در لیتر نیترات کلسیم بود که به ترتیب 44.15 و 43.15 سانتی متر مربع محاسبه گردید. فاکتورهای مطالعه شده به روشنی اثر متقابل بین تغذیه خیار به وسیله عناصر نیتروژن، فسفر، پتاسیم و کلسیم و بیماری بوته میری جالیز و اهمیت مدیریت تغذیه گیاه جهت کاهش شدت بیماری را نیز نشان دادند.

تنش سرما از عوامل محدود کننده تولید گندم و جو در مناطق سرد کشور است. تا کنون میزان تحمل فنوتیپی به تنش سرما به صورت کمی در بین ارقام گندم و یا جو تعیین نشده است. در این تحقیق 32 ژنوتیپ گندم نان ، 8 ژنوتیپ گندم دوروم و 54 ژنوتیپ جو عادت داده شده به سرما(Acclimated) مدت 6-5 هفته در شرایط مزرعه (فضای آزاد) در قالب طرح آزمایش بلوک های کامل تصادفی در سه تکرار در سال زراعی 1381-1382 در ایستگاه مراغه کاشته و با هدف مقایسه ژنوتیپ ها از نظر میزان تحمل به تنش سرما بررسی شدند. میزان تحمل به سرما بر اساس روش LT50 (دمای انجماد که %50 درصد بوته ها بر اثر آن دما از بین میروند) با استفاده از فریزر آزمون انجماد قابل تنظیم با رایانه تعیین شدند. بر اساس نتایج، ژنوتیپ های زمستانه گندم نان ایرانی با داشتن میزان تحمل به سرما (LT50) بین -14 تا -17oC تحمل متوسط به سرما داشتند. در بین کلیه ژنوتیپ های گندم نان حداکثر میزان تحمل به سرما مربوط به رقم زمستانه نورستار (Norstar) با -25oC = LT50 انتخابی از منطقه بسیار سرد کانادا بود. ژنوتیپ های گندم دوروم کمتر از ژنوتیپ های گندم نان تحمل به تنش سرما نشان دادند و میزان LT50 آن ها از -10 تا -14oC متغییر بود. ژنوتیپ های تیپ زمستانه جو مثل رقم کولد (Kold) و لاین های نبراسکا از کشور آمریکا و نیز رقم روسی دوبرینیا (Dobrynia) بیشترین میزان تحمل (LT50 = -15oC) و ژنوتپ های جو حاصل از دورگ های ژنوتیپ های والدین ایرانی با ارقام خارجی تحمل متوسط (LT50= -12) به سرما داشتند. اکثر ژنوتیپ های جو دریافتی از مرکز بین المللی ایکارد LT50 (ICARDA) کمتر از -152oCنهال و بذر داشتند و بسیار حساس به تنش سرما بودند. این نتایج بیانگر آن هستند که میزان تحمل ژنوتیپ ها به قابلیت سازگاری آن ها به شرایط آب و هوایی مناطقی دارد که از آن مناطق منشا گرفته و سازگار شده اند. اگر چه از روش LT50 عمدتا در شرایط کنترل شده برای ارزیابی ژنوتیپ های غلات استفاده می شود ولی از نتایج این آزمایش ها استنباط می شود که با استفاده از نمو نه های عادت داده شده در شرایط فضای آزاد (مزرعه) می تواند منابع تحمل به سرما را غربال نمود. از ژنوتیپ های متحمل می توان به عنوان منابع تحمل در برنامه های دو رگ گیری استفاده نمود.